श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड आणि कुशल प्रशासक* *भाग - ५७*

 *श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड आणि कुशल प्रशासक*

*भाग - ५७*

             ए. डी. सी. महाराजस्ले कसा भेंमकाळतस हायी गोट जनरल शिंदे महाराजस्ना ध्यानमा आनीसन बोलतस, "बारा पंधरा वरीस पयले महाराज भर जवानीमा व्हतात तरी बी त्या गयरा शांत व्हतात नी हर एक गोट ए. डी. सी ले समाजाडीसन सांगेत. चुक व्हयनी ते कानाडोया करेत. पण सध्यानी स्थिती गयरी बदलीजायेल दिसस. महाराजसाहेब हर गोटमा घाई करतस. बारीकसारीक गोटवर नरवस व्हतस. नी गंजच गोष्टीना तारतम्य ए. डी. सी ना ग्यानवर सोडतस तेन्हामुये ए. डी. सी. घाबरतस. आणि मंग तेस्ना गोंधय उडस  नी तेन्हामुये महाराजसाहेबस्ले प्रमाणाबाहेर तकलीफ व्हस.'  "रावसाहेब, तुम्ही म्हणतस ते खर शे, पण येल्हे जिम्मेदार कोण? तुम्ही नजीकनी मंडई शे."

               महसूल खातामार्फत जमीनदार आणि वतनदार येस्ना वतनना बारामा नी महसूलना बारामा सुसंबद्धता आणाण काम  इलियट साहेब दखेत. तेस्ना मदतनीस बापट येस्ना तापट स्वभावनामुये नी कडक निर्णयनामुये लोक नाराज व्हन साहजिक व्हत खास करिसन गुजराथी आधिकारी तेस्ना इरोधमा व्हतात.

                  १८८५ साल ले कडी प्रांतमजार महसूल खातामार्फत जमिनी मोजणी सुरू करी तव्हय पिलवाईना ठाकोरस्नी इरोध कया. सरकारी नवकरसवर काठ्या, तलवारी लायीसन हल्ला कया. कडी प्रांतना सुभेदार वणीकर येस्नी लष्कर बलायीसन दंगलखोरस्ना इरुध्द हल्ला करा करता महाराजस्नी परवानगी मांगी. तव्हय महाराजस्नी वणीकरस्ले कळाव की, 'जर गरज पडनी तरच फौजना उपयोग कराना. शक्यतो समजीउमजीसन ल्या.' इकडे दंगलखोरस्नी लढाईनी जोरबन तयारी चालू करेल व्हती सरकारी फौजना तोफखाना आग वकाले लागना तव्हय दंगलखोरस्नी फायफाय झायी नी लगेच त्या शरण उनात. तोफखानामुये लागेल आगी मलायात. जखमीस्ले आवसदपाणी कय. मंग न्यायालयीन चवकसी करीसन गुन्हेगारस्ले कडक शिक्षा कयी. उपदयापी लोकस्न्यी चिणगावामुये हाऊ दुर्दैवी प्रकार घडी येल व्हता. पण हायी प्रकरण महाराजस्नी गयर नामी चतरापणा करीसन हाताळ व्हत. 

              पिलवाईना दंगा शांत झाया आणि प्लेगनी साथ चालु झायी. सावधगीरीना उपायस्न नियोजन करामुये साथ जास्ती पसरणी नही. ह्या साथीना रोगीस्ले झामलीसन तेस्ले न्यार ठेवानी व्यवस्था करेल व्हथी. सयर स्वच्छ करीसन पेव्हान पाणीना ताजा पुरवठा कया. घरस मजारल सामान काढीसन घर धवान, घरस्ले चुना देण रोगीस्ले तेस्ना नातागोताम्हायीन दुर ठेवण, नी आखो उपाय कयात. पण अज्ञानपणामुये लोकस्ले ह्या उपाय निर्दयीपणाना वाटेत. रोगीस्न निदान करणारले त्या यमदूत समजेत. तेस्ना भयले लोकबी तेस्ले फसाडाना प्रयत्न करेत. एक जागावर ते मरेल माणुस्ले बसाडीसन पत्ता खेवान नाटक रचेल व्हत. डाॅ धुरंधर येस्ले खास प्लेगना ऑफिसर म्हनीसन नेमल व्हत. प्लेगनी लसना शोध करणारा डाॅ हाॅफकिन येस्ले बडोदाले बलायीसन तेस्ना मार्गदर्शन खाल बठ्ठा लोकस्ले लस टोची काढी. असा प्रकारना पयला प्रयोग भारत मजार पयले मुंबई नी बडोदा मजारज झाया गावना बाहेर बसाडेल हेल्थ कॅमम्हा फिरीसन महाराज लोकस्ना गह्राना आयकी लेत. ते गयर धोकान व्हत. प्लेगनिवारण मदार महाराजस्नी पिरीम नी तयमय दाखाळाबद्दल प्लेगनी साथ सरावर लोकस्नी महाराजस्ना जंगी सत्कार कया. ह्या कार्यामुये महाराजस्न प्रशासन कौशल्य बठ्ठी कडे दिशी उन्ह. 

                  प्लेगनी साथ सरस नही तवशी लगेच दुस्कायन संकट तोंड काढी ह्रायंन्त. दुस्कायन रूप भयानक व्हत. हजारो माणस, ढोर मराले लागणात. संकटन भयानक रूप दखीसन महाराजस्नी आप्ला राज्यामा दौरा काढा. लोकस्ले मदत कया करता स्वतंत्र अधिकारीस्नी व्यवस्थापक मंडय स्थापात. बठ्ठा मुलकी अधिकारीस्ले सारखा आप्ला ताबाना गावस्मायीन फिरत ह्राहीसन जरुर ती मदत गरीब लोकस्ले कराना बारामा हुकूम तेस्नी दिन्हात जुना कायना सदावर्त, खिचडी सारखा आखो काही दानधर्मना बठ्ठाओघ त्या कामस्ना कडे लावा बठ्ठा प्रांतमा फिरीसन तठला दुर्गम भागमा घोडावर जायीसन पाहणी दौरा कया. नी त्वरीत उपाय कयात. दुस्कायले तोंड देवाकरता तातडीनी मदत म्हणीसन धान्य नी मदत, पाणीनी सोय, नी रोजगार पयदा करी दिन्हात. पण बठ्ठास्मा महत्वान नी कायमन साधन म्हणीसन विहीरी खंद्यात पाटबंधाराना काम कयात. कालवा काढात तेन्हाप्रमाने राज्यानी गंगाजयी करी ठेल व्हती. म्हणीसन गंभीर परिस्थितीले तोंड देता उन्ह. आज बी तेस्न्या दुस्कायन निवारण योजना अनुकरणीय शेत. 

              दमाजीराव गायकवाडस्ना येपासून संस्थान मोठ लष्कर व्हत. हजोरस्नी पायदळ नी घोडदळ व्हती. हात्ती, हुट, तोफा, बंदुका येस्ना बी गयरा मोठा खर्च व्हता शांतता काय असामुये लष्करले काहीच काम नही व्हत. म्हणीसन महाराजस्नी लष्कर कपात करीसन लाखो रुप्याना खर्च वाचाडा नी तो पयसा ग्रामविकास करता वापरा. 

*क्रमशः*

(हायी लेखमाला मा आदरणीय निंबाजीराव पवार येस्नी लिखेल जेव्हा गुराखी राजा होतो ह्या मजारला पुस्तक ना संदर्भ लिसन लिखेल शे) 

सुरेश पाटील ९००४९३२६२६

बाप पाठन आभाय

 बाप घरना से कणा 

जसा बाजरीना दाना

माय वळणनी खाण 

हिरवगार माळरान 

बाप पाठन आभाय 

उनमा तापस सकाय 

माय निर्मळ पाणी 

जगण करस अबादानी

बाप बैलगाडीना आक 

फिरावस संसारन चाक

माय दयान- जात 

पेटीसनी सरस  दिवानी वात

बाप कठोर नागर 

नरम करस वावर 

माय हीवायानी लेकरेसले 

उब देणारी झावर 

उभा माती विटेवरी

बाप पंढरपूरना विठ्ठल

 मायबापनं प्रेम 

बायको आल्यावर आटणं 

दिपक भाऊसाहेब चव्हाण 

9975663626

काळीजना घाव*

 *काळीजना घाव*

*वावरमा उगाडस मी*

*मातीमाहीन सोनं*

*कोंब देखीसन कणीसले*

*कोणले सांगु रडगर्हानं*

*कसा जगु मी आते*

*तोंडे उन्हा-व्हता घास*

*मातीमा पेरी पैसा*

*बनना गळाना तो फास*

*कसा लेरे देवबा तु*

*मन्हा मरणवर टपना*

*पयाटीना बोंड भी का?*

 *तुन्हा डोयाम्हा खुपना*

*जगु देरे देवबाप्पा* 

*छाताडावर से कर्ज*

*अस करी नुक्सान*

*भरस का काय मरनना अर्ज*

*परतीना ऊना पाणी*

*बळीना कर्दनकाळ* 

*काळी मातीसंगे म्हणी* 

*जुळी जायल से नाळ*

*देख मन्ह कपाय*

*त्येनावर घामन्या धारा* 

*आयुष्याना ठेवस तु*

*मन्हा सातबारा कोरा*

*मायबाप सरकार*

*माले हमीना द्या भाव*

*आतेलोग घालात तुम्ही*

*काळीजवरच मन्हा घाव*

*कवी- दिपक भाऊसाहेब चव्हाण*

*शिरसगावकर*

कसा बन्नु मी कवी

 *कसा बन्नु मी कवी??*

*एखादी वाची कविता*

*मन मा माते कहर*

*शब्द शब्द लिखिसन*

*उनी कवी बनानी लहर*

*चेटतांना देख मी*

*एक शेतकरी न प्रेत*

*कर्ज व्हत म्हणीसन येन*

*पुर ईकाइ गए शेत*

*मायबापना कष्ट म्हणा*

*डोयामा येये पाणी*

*जगणं तेस्न देखीसन*

*लिव्हाले लागणु गाणी*

*बायको मनी करे कविता*

*मालेबी वाटे हेवा*

*तीच माले सांगे मग*

*ह्या कविता जपी ठेवा*

*ह्या मना अनुभवना*

*शब्द म्हणजे कवी*

*मन्हा खांदेशी भाषा*

*आते प्रत्येक पाठ्यपुस्तकमा हवी*

*दिपक भाऊसाहेब चव्हाण*

*शिरसगाव*

 *9975663626*

पैसा

 *पैसा*

*जीवन जगान साधन*

*म्हणजे से पैसा*

*सगळा विचारतस से*

   *तुम्हनाफा तर तु है कैसा*   

*पैसासाठे कोणी व्हस येडा*

*काही मंडळी पैसासाठे गल्ली मा घालस राडा*

*अन्न म्हणी पैसा कधी कोणी खादा का?*

*सहजच कोणी कोणले एक रुपया दिधा का?*

*पैसाशिवाय कोणस पाटल हालस नहीं*

*नहीं दिना कोणले पैसा तर माणूस माणुसले बोलस नहीं.*

*पैसा मात्र साधन जीवन जगान*

*नहीं दिला कोणी तर बोलु नका रागान*

*पैसा आज से सकाय नही*

*म्हणून कोणले हसु नका.*

*दिपक भाऊसाहेब चव्हाण*

*शिरसगावकर* *9021318960*

श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड आणि कुशल प्रशासक* *भाग - ५५

 *श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड आणि कुशल प्रशासक*

*भाग - ५५*

               जुनी परंपरानामुये संस्थान ना कारभार मजार वायफळ खर्च गयरा मोठ प्रमाणमा व्हये. महाराजस्ले सोताले हाऊ आनुभव येल व्हता. एकसावा तेस्नी सहल निलगिरीले जायीरायंन्ती तव्हय कुन्नुर आठे मुक्काम झाया. महाराज सकायले फिराले गयात तव्हय तेस्ले सामान नी भरेल वीस बैलगाड्या बल्ला उतरतांना भेटन्यात. इतल्या गाडीस्मा सामान तरी काय हुयीन म्हनीसन महाराजस्नी चवकसी करी तव्हय कयन की, आते सध्या वापरमा नहीत त्या जुना आणि तेस्ना आवडता कपडा म्हनीसन महाराज कव्हयबी मांगतीन आसा हेतुनी आणेल फक्त एकटा महाराजस्ना कपडा वीस बैलगाडीस्मा भरेल व्हतात. चालू कामना पुरता कपडा परवास मजार कोणीबी लयस तेन्हामा राजाना कपडा शेत जास्तीत जास्त दोन गाड्या भरीसन आणत जा. पण गरीब लोकस्ना पैसानी उधळपट्टी करु नका. आसा हुकुम दिसीन आसा प्रकारना वायफळ नी वायबार खर्च कमी कया.

                   सुरुवातनी कालकिरती मजार तेस्ना संगे गयरा लवाजमा ह्राहे. उतरता काय मजार फक्त च्यार माणस लीसन प्रवास करेत. येन्हामुये खर्च, येय, वाचे. नी महाराजस्ना आत्माले बी शांती मिये.

                 महाराजस्ना सुवारवाताना दिन नी काटकसरनी एक गोट आशी शे, जयसिंगराव आंग्रे १८८५.मजार महाराजस्ना खाजगी कारभारी व्हतात. त्या मानी आणि कणखर व्हतात. महाराजस्नी पयली राणी मरावर, दुसर लगीन करान ठरण. पोरगी दखानी जिम्मेदारी नी व्यवस्था आंग्रे येस्ले करणी पडणी. च्यार पोरी महाराजस्ना पसंती करता लयनात. पसंती जाहिर व्हवावर पोरी आणि बाप वापस जाव्हाले निंघनात, ते आंग्रे येस्नी तेस्ना जाव्हान भाडतोड नी बाकीना खर्चा नी व्यवस्था कयी. त्या खर्चाले महाराज मंजुरी नही देत. त्यायेले दोन्हीस्नी बाचाबाची...

*महाराज* - *खर्चानी मंजुरी न लेता खर्च करेल चुकीना शे. तुम्ही वायफळ खर्च कया. त्या खुशीमा येल व्हतात तसा जातात. पोरीस्ना बाप पयसावालाज. व्हतात. मी खर्चाले मंजुरी देणार नही.

*आंग्रे -*...मंग हाऊ खर्च मी मन्हा पदरना भरू का काय? काम गायकवाड सरकान तेन्ह वझ मी का उचलू? मी कय ते बठ्ठ योग्य कय.

*महाराज-*बिगरकामना भरमसाठ खर्च करेल शे तेल्हे मी मंजुरी देणार नही.

*आंग्रे-*बडोदा राज्यान लवकीक समायान मन्ह काम व्हत. पाहुणास्नी नेम्मन सोय नही करतु ते बडोदा राज्याना लवकीक नही ह्राता. तुम्ले ह्या रितीरिवाज खावखेडाम्ह्यीन येल मुये माहीत नहीत. मी ते सर्व वयखस. मी मन्ह काम बजायेल शे.

*महाराज-*. तुम्ही बोलानी मर्यादा सोडी ह्रायन्हात हायी बरोबर नही.

*आंग्रे-*.. माफ करा महाराज.

महाराज धीरगंभीर झायात. काहीबी बोलणात नही. पण मंग आंग्रे येस्नी बदली खाजगी खाताम्हायीन महसूल खातामा कयी.

        पयले पयले सुरवात ना कायले आसाच एक गंभीर हमरीतुमरीना प्रसंग व्हयना व्हता. महाराजस्नी तो नामी कौशल्य वापरीसन हाताळा व्हता. महाराजस्ना दत्तक बाप कै. खंडेराव महाराज येस्ना मुसलमान धर्मकडे कल ह्राहे. त्या सोताले महंमद मोठा भक्त समजेत. तेस्नी सिद्दी सुलेमान हाऊ चेलाले सोताना आंडोर सारखा मानेल व्हता. तो नी तेन्हा मयतर अमर आणि बल्लाळ ह्या तिन्हीबी गयरा. मग्रूर व्हयेल व्हतात. त्या मोठ्ठला अधिकारीस्ना आपीमान करेत सिद्दी सुलेमान ते जेठा आधिकारी पेस्तनजी जहांगीर येस्ना वर तलवार उपसीसन आंगवर गयता. महाराजस्नी तेस्ले न्यारा न्यारा खातास्मा नवकरी दिसन आटकायी दिन्हात  पण तेस्नी काम कराण नाकारी दिन्ह. "खंडेराव महाराज येस्नी आम्ले आंडोर सारख मानेल व्हत. म्हणीसन राजपुत्रासारखी आम्हणी तैनात व्हवाले जोयजे,"आशी मागणी कयी, नी ती तीन दिन ना मजार मंजुर नही झायी ते, आम्ही आम्हना हातीवरी सरकारी तिजोरी म्हायीन तैनातनी रक्कम वसूल करसुत, आसा धमकी वजा अर्ज धाडीसन त्या तीनजण नी बाकीना पाचजण मियीसन बंदुका, पिस्तुल लिसण चिमणबागना बंगलाना आवारमा यीसन बंड कराना तयारी मजार ह्रायन्हात यीतला खालना थरवर जाव्हामुये तेस्ले पकडान वारंट काढ नी लगेच सरकारनी बावीस स्वारस्नी सैन्यानी तुकडी चिमणबागना कडे रवाना कयी. बंडखोरस्ले आखरी ताकीद दिन्ही. तेस्नी ती ताकीद नाकारताच तेस्नावर बंदुकीस्न्या फैरी झाड्यात. त्या बी लगेच झाडस्ना आडे बचावनी जागा झामलीसन गोया झाडाले लागी ग्यात. सैन्यानी तुकडी आखो जोरबंद हल्ला कया. त्या बंडखोरस्नी इतला चिवट लढा दिन्हा की, तेन्हामजारला पाचजण मरी ग्यात. नी बाकीना जायबंदी व्हयनात. ह्या प्रकरणा निष्कर्ष इतलाच की, पयली राजवट नी लाडायी ठेल कोनताबी शिरजोर लोकस्ले येन्हा मव्हरे सनदशीर अधिकारस्न बेदरकारसारख उल्लंघन करता येव्हाव नही. आस दाखाडीसन आप्ला आधिकार महाराजस्नी स्थिर कया. नी उध्दट उर्मटसवर कायमनी जरब बसाडी.

                   कोणताबी राज्यानी सुरक्षितता नी योग्यता निःपक्षपातीपणावर आवलंबी ह्रास हायी व्हयखीसन तेस्नी6१८८३ सालले न्यायकमेटी नेमी. तेस्नी ब्रिटिश कायदाना आदर्श सामने  ठिसन जुना कायदास्नी दुरुस्ती कयी. तेन्हामा स्थानिक परिस्थिती ना इचार करीसन नया कायदास्ले. मंजुरी दिन्ही. कायदानी परिक्षा पास व्हयेल नया. न्यायाधीश नेमानी प्रथा चालू कयी. लोकस्ले लगेच निःपक्षपाती न्याय मियाना बारामा महाराज लिखतस, "परवान ले न्याय मियानी सोय करी ठेवाले जोयजे. न्याय कराले जितली मुदत लागस तितली लेवाले हारकत नही, पण जास्ती फाजील येय लागाले नको. परवान ले जरासा ख़रचामा जल्दी खरा न्याय मियावा ह्या उद्देशवर मी सदा ध्यान ठेल शे. इतल करीसन बी न्याय मियना नही ते ती स्थितीन माल्हे दुःख व्हयीन. ब्रिटिशस्नी न्यायव्यवस्था ना मव्हरे आपली न्याय व्यवस्था जोयजे., "

           राज्यामा शांती सुव्यवस्था चांगली राव्हाना करता पोलीस खातानी पुनर्रचना करीसन अधिकारीस्ले नामी परकारन प्रशिक्षण देव्हानी सोय कयी. चांगली कामगिरी करणारा अदिकारीले बक्षीस नी बढती दिसन उत्तेजन मिये गुन्हास्ना तपास करता महाराजस्नी स्वतंत्र योजना तयार कयी नी शाखाना खास लोकस्ले प्रशिक्षण दिसन आखो कार्यक्षम कये. आडानी पोलीस्ले फुकटमा पाट्या पुस्तक दिसन साक्षर कये. कैदीस्ना करता बी तुरुंगमजार सुधारणा कयात. कैदीस्ले गुन्हा ना बारामा आद्दल घडाले जोयजे, नी पश्चाताप व्हयीसन भावी आयुष्य चांगली पध्दतमा जगानी आमना पयदा व्हवाले जोयजे, ह्या हेतुनी महाराजस्नी तुरुंग सुधारणा प्रयत्न कयात. तशी कैदीस्ले उद्योगधंदा नहिते शेतीन सिक्सन देव्हानी महाराजस्नी सोय कयी.

*क्रमशः*

(हायी लेखमाला मा आदरणीय निंबाजीराव पवार येस्नी लिखेल जेव्हा गुराखी राजा होतो ह्या मजारला पुस्तक ना संदर्भ लिसन लिखेल शे)

सुरेश पाटील ९००४९३२६२६

श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड आणि कुशल प्रशासक* *भाग - ५४*

 *श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड आणि कुशल प्रशासक*

*भाग - ५४*

               प्रशाशासनकार्य नामी चालायीसन तेन्हामा नाव कमावान इतल सोप नही ह्रास. ह्या कार्यामा निरिक्षण, परिश्रम, चिकाटी, धैर्य नी धीमीपणा लागस. महाराजस्नी राज्याना सूत्र हातमा लिन्हात तव्हय हिंदुस्थानमा लोकस्नी राजकीय महत्त्वाकांक्षा वाढी ह्रायंती. येन्ही महाराजस्ले जाणीव व्हती. संस्थान मजार नामी सुधारणा करण हाऊज परवानले अंकित करान मार्ग शे आस तेस्ले वाटे. परवान ना बारामा आंतरमनमा पिरीम, विधायकबुध्दी येन्हामुये महाराजस्नी सुधारणास्ना उपक्रम चालू करेल व्हता. सर टी माधवराव निवृत्तीव्हवामुये त्याकायले मौलिक कल्पना सांगिन आसा कोणताबी मुत्सद्दी तेस्ना कडे नही व्हता. पण तेस्नी कल्पनाशक्तीनी झेप विलक्षण व्हती. त्याकायले कायदा करण, आम्मलबजावनी नी न्यायनिवाडा करण ह्या तिन्ही गोष्टीस्ना अधिकार राजाना कडे केंद्रीत व्हतात. राजकारभार मजार बी उच्चा उच्चा पदसवर आनाडी अधिकारी असामुये तेस्ले आप्ला कामन स्वरुप नी जिम्मेदारी कये नही. त्यामुये कारभार नावले दाद्या आसा चाले. तेन्हामा नाविन्य नहीते कल्पकता आजिबात नही ह्राहे. 

                पयले हुजूर कचेरीमजारली गोंधय खलास करान महाजस्नी ठराव. अधिकारीस्न्या नेमणुका, बदल्या, फिरस्तीना भत्ता, रजा, दंड, कचेरीना कामस्नी देखरेख़, तपासणी नी लोकोपयोगी कामस्नाकरता देवाना मोबदलास्ना नियम बदलात. सदा उपयोगनकरता तेस्न वर्गीकरण कये. तेन्हामुये राज्यकारभार मजार सुलभता वुन्ही. नियम नी कायदा लोकस्ना समजमा येव्हा करता त्या मराठी आणि गुजराथी भाषामा कयात. राज्यभाषा हायी परवान नी भाषा जोयजे. आशी महाराजस्नी धारणा व्हती. 

               महाराजस्नी जव्हय राज्याना सूत्र लिन्हात तव्हय जिकडेतिकडे अव्यवस्था आणि गबाळपणा व्हता. गायकवाडी नहीते बाबाशाही ह्या शबद आजबी बडोदा सयरमा अव्यवस्था करता आज बी वापरतस. पयले सरकारी कचेरीस्मा हायी बाबाशाही सदा दिसे. कचेरी नी येय आकरा वाजानी ह्राहे, पण कारकून लोक पानइडा चगयत १२ वाजा लगुन येत. मंग अधिकारी ते बिनधास्त घरमा आडा पडेत नी दुपारनी च्या पेव्हाले कचेरी मजार येत. हायी बठ्ठी येवस्था महाराजस्नी बदलायी काढी. काही येले सोता महाराज कचेरी मजार ११ वाजता अचानक यीसन बशेत. नी कामकाजणी तपासणी करेत. उशिरा येणारा अधिकारीस्वर येन्हा आसा परिणाम झाया की, कचेरीना काम येवर नी नेम्मन सुरू झायात. पयले कारकून आणि आधिकारी गादीवर तक्क्या लायीसन बशेत. तेन्हामुये कटायनात की तठेच जागावर डोया बंद करीसन आडा व्हयेत. महाराज एक कचेरी मजार गयात तव्हय तेस्नी गयरा जणीस्ले लोयेल पडेल दखात. तव्हय पासुन तेस्नी बठ्ठी कडे टेबल खुर्चीस्नी येवस्था कयी. आसा परमाने तेस्नी जठे गबाड नी गचाडपना व्हता तठे निटनेटकापणा आणा. त्या सोता गयरा उद्योगी व्हतात. म्हणीसन आपली परवाननी बी कष्ट करीसन आप्ली परगती करो आस तेस्ले वाटे. 

               हुजूर हुकुम सदा लेखी स्वरुपमा पाहिजेत येन्हा बारामा महाराज म्हणतस, "बठ्ठा काम नेम्मन सुरळीत चालाव्हात तेस्नामा चुक नहिते घोटाया हुनहीत म्हणीसन हुजुरस्ना हुकुम सदा लेखी जोयजेत नी तेन्हावर हुजुरस्नी सही व्हयेल जोयजे. म्हणजे कामस्नी टायाटाय नी गचालागचाली व्हनार नही. शासनना कामकाजना हुकुम गयरा निरक ह्रातस. पण महाराजस्ना हुकुम नामी भाषामुये आणि उदात्त इचारस्नामुये अधिकारीस्मा चैतन्य पयदा करेत. उदाहरणार्थ एक हुकुममा त्या लिखतस... "समाजना सुधारणाना बारामा ज्या गोष्टी करान सुरवातले योग्य वाटीण तेन्ह निरीक्षण गयर चौकसपनानी कराले जोयजे. परवान मजार कोणता वर्गमा नादारी कितली शे, तेस्ना जीवनमान ना धंदा कोणता शे, तेस्ले आप्ला शरीर रक्षणना करता नी निरक राखाकरता पूर अन्न मियस का नही येन्हा बारामा निरिक्षण कराले जोयजे गरीब लोकस्नी परिस्थिती सुधारीसन तेस्ना निराशाजनक जीवनक्रममा काही काही सुखना आउस दाखाडता येन्ह शक्य शे का नहीते जर शक्य नसीन तर तेन्हामा कोणता उपाय योजना करता येथीन ह्या सदभावनानी निरिक्षण कराले जोयजे. तस निरिक्षण कये ते उपाय सुचतीनज आसा माल्हे इश्वास वाटस. 

          पयले महाराजस्ना मव्हरे हुकुम करता काम रुजू व्हयेत. तेन्हामा काय मुद्दामा निर्णय जोयजे येन्हा थांगपत्ता लागे नही6. हायी अव्यवस्था बदलायीसन तेस्नी सोतानी पुरी नयीन पध्दत चालु कयी. तेन्हामा निर्णय कराना मुद्दा क्रमवर शेवटले दाखाडेयीसन हर मुद्दावर  अधिकारीस्ना अभिप्राय अल्प सबदमा नमुद करानी शिस्त ठरणी.सुरवातले प्रकरणावर एक कोष्टक ह्राहे, तेन्हावर नजर मारताज एकदम कामन बठ्ठ स्वरुप ध्यानमा यी जाये. तेन्हामुये उगाच भाराभर कागद वाचाणा श्रम वाचीसन निकाल काय जोयजे6 ते सोप कयाले लागण. ह्या पध्दतले मव्हरे टीप्पणी पध्गत म्हणेत. 

         अधिकारीस्नी सरकारी कामराजमा जात नी धर्म ह्या गोष्टी आड्या येव्हाव नहीत, येन्हा दक्षता लेव्हानी. येन्हा बारामा महाराज म्हणतस, "न्यारा न्यारा धर्माना लोक जठे असतीन तठे कोणलेबी आप्ला आप्ला धर्मप्रमाणे वागानी हरकत कराना बाकीना धर्मस्ना लोकस्ले आधिकार नहीत नी तशी हारकत करानी सरकारम्हायीन उत्तेजन देव्हाले नको. दोन धर्मस्ना लोकस्मा आपस्मा विरोधी भावना राहण हायी देशना शांती नी प्रगतीले हानीकारक असामुये तश्या भावना सरावाकडे अधिकारीस्नी ध्यान देव्हाले जोयजे. तंटा - बखाडा जर व्हयनात ते ज्या दिसतीस त्या गोष्टीसवर निकाल न करता, तेन्ह मूळ कारण झामलीसन तेन्हावर उपाय योजना करण हाऊज खरा मुत्सद्दीपणा शे. 

*क्रमशः*

(हायी लेखमाला मा आदरणीय निंबाजीराव पवार येस्नी लिखेल जेव्हा गुराखी राजा होतो ह्या मजारला पुस्तक ना संदर्भ लिसन लिखेल शे) 

सुरेश पाटील ९००४९३२६२६