श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाडच येस्नी करा दलितस्ना उध्दार* *भाग - ५१*

 *श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाडच येस्नी करा दलितस्ना उध्दार*

*भाग - ५१*

                बडोदा राज्यामा बठ्ठा दवाखाना नी ग्रंथालय अस्पृश्यस्ना करता मोक्या कयात. ज्या कायना डाॅ बाबासाहेब आंबेडकरस्नी महाडना चवदार तळावर सत्याग्रह कया नी नासिकमा मंदिर प्रवेसनी चयवय चालु कयी. तेन्हा पयले बडोदा राज्यामा महाराजस्नी दलितस्ना उध्दारनी आघाडी मारेल व्हती. आप्ल खंडेरावन मंदीर तेस्नी हरिजनसिना करता मोके करेल व्हत. आशी पदिदतमा परवान ले महाराजस्नी धडा घाली दिन्हा. दलित वर्गानी बी आप्ला सोताना उत्कर्ष करा करता गयरी मेहनत कराले जोयजे, आस त्या सदानकदा म्हणेत. महाराजस्न्या सुधारणा सावकास व्हयेत म्हनीसन सनातनी लोकस्ले टीका करणा पलिकडे काहीच करता ये नही.

               काहीदुरना इचार करीसन महाराजस्नी आप्ला समाजन रोगराई नी तेन्हावर उपाययोजना करान पक्क मनवर लेल व्हत. तेस्न आस ठाम मत व्हत की, सामाजिक सुधारणा ना बिगर समाजनी बठ्ठा बाजुथायीन प्रगती व्हणार नही. तस दखाले गेते सामाजिक सुधारणाना सर्वसामान्य ज्या तीन आंग सशल शेत - व्यक्ती सुधारणा, परिवार सुधारणा नी एकदंर समाजरचना सुधारणा ह्या तिन्ही आंगस्नाबारामा इचार, आचार, नी उच्चार अश्या तीन्ही प्रकारना महाराजस्नी आप्ली हयातीमा सामाजिक सुधारणा घडायी आणी.आपीन सोता तेन्हापरमाने वागीसन लोकस्ले सुधारणाना धडा घाली दिन्हा. लोकस्ले सारखा सारखा उपदेस करीसन नी आप्ली राजसत्तानी मदतलीसन सामाजिक कायदा करीसन समाजनी परगतीले नी उत्कर्षले नामी अशी योग्य सामाजिक परिस्थिती घडायी आणी.

              दलित वर्गस्ना लोकस्नी बी आप्ला सोताना उत्कर्ष करा करता प्रयत्न कराले जोयजे आस त्या सदानकदा सांगेत. महर्षी शिंदे येस्ना 'डिप्रेस्ड क्लास मिशन' ह्या संस्था नी चालायेल शायना बक्षीस समारंभना येले महाराज बोलणात, "मन्हा राज्यामा ह्या दलित वर्गाना करता कष्ट कराले सवर्ण लोक नाराज असामुये त्या कामाकरता माल्हे ख्रिस्ती नी मुसलमान शिक्षकस्नी योजना करनी पडनी हायी खेदनी गोट शे. माले सोताले तुम्हणा बारामा दलित हाऊ सबद आवडस नही. आणि तुम्ही दलित राव्हा नहीते उच्ची स्थितीले जावो हायी गोट बठ्ठी तुम्हणा कष्टावर आवलंबेल शे. पोटपाणीन साधन प्राप्त करी लेन्ह हाऊ जरी तुम्हणा सिक्सन ना हेतु शे तरीबी बाकीन्या दृष्टीना इचार करीसन तुम्ही आप्ली सुधारणा करी लेव्हाले जोयजे.

             १९०९ ना सालले पुणामा महाराजस्ना बय्राच संस्थानाकडथायीन सत्कार झाया. त्यायेले पुणा सयर नी कॅपमा राहणाऱ्या अस्पृश्य लोकस्नी महाराजस्ना अस्पृश्यस्ना उध्दारन कार्य करता जाहीर कवतीक करासाठे वाजागाजा लायीसन महाराजस्ले त्या आप्ली वस्तीमा लयी ग्यात. तठे महाजस्ना दर्शन करता जेठामोठा लोकस्नी गयरी गर्दी जमा व्हयेल व्हती. दलित बायास्नी महाराजस्ले पंचाआरती करीसन ओवाये. महाराजस्नी बी परतफेड म्हनीसन तेस्ना ताटस्मा सोना न्या मोहरी ठीसन गोड समयसूचकता दाखाडी. हरिजन नेतास्नी पिरीमनी प्रतीक म्हनीसन त्या समारंभ मजार भावपूर्ण मानपान पत्र अर्पण कये. तो एकंदर देखावा गयरा ह्रदयस्पर्शी व्हता. काही दिनमा हरिजन समाजना पुढारी शिवराम जानबा कांबळे नी श्रीपतराव थोरात येस्ले बडोदाले बलाव्ह नी तेस्ना संगे दलितस्नी प्रगती ना बारामा इचारइनमय करीसन तेस्ना सत्कार कया. तेस्ले आप्ला संगे जेवाले बसाड.

              मुंबईमा अखिल भारतीय अस्पृश्यता निवारण परिषद १९१८ साल ले महर्षी शिंदे येस्नी प्रयत्न करीसन भरायी. ह्या सभाना अध्यक्ष श्रीमंत सयाजीराव महाराज व्हतात. परिषदले विठ्ठलभाई पटेल, बॅ. जयकर, बिपीनचंद पाल, येस्ना सारखा नामचीन नेता हाजीर व्हतात. करवीर इद्यापीठ ना शंकराचार्य डाॅ कुर्तकोटी, व्दारकाना शंकराचार्य, रविंद्रनाथ टागोर, आणि महात्मा गांधी येस्ना संदेश ह्या परिषदले येल व्हतात अध्यक्षीय भासन मजार महाराज बोलणात, "सामाजिक नवजीवनना रेटामुये नी शास्त्रीय ग्यान ना सामने अज्ञानमूलक नी जातीअभिमान येस्ना चिरकाल टिकाव लागण शक्य नही. अस्पृश्यता हायी माणुस्नी पयदा करेल शे. देवनिर्मित नही." अस्पृश्यस्ना संभाव्य धर्मांतरमुये पयदा होणारा धोकाना निर्देश करीसन त्या मव्हरे बोलणात," आम्ही  आम्हना धर्मामा चांगला नी उपयुक्त सुधारणा घडायीसन अस्पृश्यस्ना प्रश्न सोडाले जोयजे. "

*क्रमशः*

(हायी लेखमाला मा आदरणीय निंबाजीराव पवार येस्नी लिखेल जेव्हा गुराखी राजा होतो ह्या मजारला पुस्तक ना संदर्भ लिसन लिखेल शे)

सुरेश पाटील ९००४९३२६२६

श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्नी करा दलितस्ना उध्दार* *भाग - ५०

 *श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्नी करा दलितस्ना उध्दार*

*भाग - ५०*

                  'कोणताबी राष्ट्रमा आरधा गुलाम नी आरधा लोकस्न स्वतंत्र आसा इरिखीरी व्हयेल समाज सुखमा जगू शकस नही.' आस अब्राहम लिंकन अमेरिकन काॅंग्रेसमा बोलणा व्हतात.

                 जगदुन्याना मानवसमाज हाजोरो वरीसफायीन गयय्रा जातीधर्मस्नामुये न्यारा न्यारा व्हयेल शे. तेन्हामुये जगदुन्याना मजार गयरासावा संघर्ष व्हयेल शे. आसा संघर्ष व्हवाले नकोत नी जगदुन्यामजार शांतता प्रस्थापित व्हवाले जोयजे आसा इचार रुसो, विल्बर फोर्स आणि मार्क्स येस्नी जगदुन्याना मव्हरे मांडीत.

                भारतमजारली सनातन हिंदुस्नी पुराणप्रियता आणि रुढीप्रियता इतली आंधी आणि चिवट व्हयेल शे की, देशकालमानना तेस्नावर जरुसाबी परिणाम व्हत नही. पयले जैन, बौद्ध, नी हिंदु साधुसंतस्नी. प्राचीन, मध्यकालीन अस्पृश्यस्ना उध्दार करता थोडफार प्रयत्न करा व्हतात. पण त्या बठ्ठा वैयक्तिक स्वरुपना व्हतात. पाश्चात्य संस्कृतीना प्रभावमुये भारतमा अस्पृश्यस्ना उध्दार ले चालना मियनी. ह्या कार्यमा. म. फुले, बंगालना शशीपाद बॅनर्जी, नी तिसरा क्रम लागस श्रीमंत सयाजीराव महाराज येस्ना शे. महाराजस्नी परवान मत धीरे धीरे अनुकूल बनायीसन अस्पृश्यस्नाउध्दारना पाया रचा. छत्रपती शाहूमहाराज येस्नी अस्पृश्यस्नाउध्दारनी प्रेरणा, म. फुले नी श्रीमंत सयाजीराव महाराज येस्ना कडथाइन लेल व्हती. ह्या चयवयनी धुरा महाराजस्नी सदा आप्ला खांदावर लिसन, बठ्ठा हिंदुस्थानभर चालीयीसन त्या हमेशा बठ्ठा पुढारीस्ना मव्हरे ह्रायन्हात म्हनीसन महाराज फक्त संस्थान अधिपती नही व्हतात, तर त्या अखिल भारतना लोकमत ना नेता, समाजसुधारक आणि राजकारण कुशल मुत्सद्दी व्हतात. खास म्हणजे हायी काम तेस्नी स्वयंस्फूर्तीनी कये. तव्हय तेस्न वय फक्त वीस वरीस व्हत.

              तेस्नी आप्ला राज्यामा हरिजन इद्यार्थीस्ना करता नी आदिवासी इद्यार्थीस्ना करता स्वतंत्र शाया चालु कयात. कालांतरमा लोकमत जस बदलाले लागण तस बठ्ठा जातना पोरस्ले राज्यामजारल्या शायस्मा प्रवेश चालु कयात. महाराजस्नी शिखेलसवरेल हरिजन उमेदवारस्ले तेस्नी लायकी नुसार नवकय्रा देवाले सुरवात कयी. तसज वाघेर ह्या रानटी जमातना शिखेलसवरेल जुवानस्ले पोलीस खातामा नवकरी दिन्हीकी त्या लोक जिम्मेदारीना काम नामी पध्दतमा कराले लागणात. तेन्हामुये ज्या लोक लुटारू नहीते दरोडेखोर व्हतात, त्याच लोक महाराजस्ना प्रयत्नमुये कायदा नी सुव्यवस्था राखान उपयोगन काम कराले लागणात दलितस्नाउध्दारना बारामा लोकमत अनुकूल करा करता महाराजस्नी ज्योतिबा फुले येस्नी 'दलितोध्दार', 'स्त्री-स्वातंत्र' नी 'हिंदुस्थानना शेतकरी' ह्या इषयस्वर व्याख्यान भरायी काढात. दुर्दैव आस की, थोडाज दिनमा ज्योतिबा पुणाले पक्षघातनामा आजारी पडनात. तेस्नी स्थिती गयरी दयनीय व्हयेल व्हती. मामा परमानंद येस्नी महाराजस्ले कळाव की, 'भारतना एक थोर महात्मा बराज दिन फायीन आंथरुनवर पडेल शे. तेस्ना कडे कोणीच ध्यान नही. तेस्ले आर्थिक मदत नी गयरी गरज शे. आपला शिवाय हायी काम जास्ती तयमयमा कोण करीण?' महाराजस्नी लगोलग एक हजार रुप्या दिसन कारभारी धामणस्कर येस्ले पुणाले रवाना कय. पण दुर्दैव त्या थोर महात्मान निधन एक दिन पयलेज व्हयेल व्हत.

                  बडोदामजार अस्पृश्य पोर - पोरीस्ना करता तेस्नी गुरुकुल पध्दतवर खास वसतीगृह काढ. पंडीत आत्माराम ह्या उच्चीजातना त्यागी पुरुष गुरुकुलना प्रमुख व्हतात. तठे निवास, जेवण, व्यायाम, संस्कृतपठण, येस्नी खास व्यवस्था करेल व्हती. आशी नमुनादार शाय भारतमजार एकच व्हती. भारतमजारला नी भारतबाहेरना थोरपुरुषस्नी आठली शिस्त, स्वच्छता नी रमणीय वातावरण दखीसन गैारवेादगार काढा व्हतात. नामचीन उद्योगपती जुगलकिशोर बिर्ला येस्नी आश्रम दखीसन प्रभावित हुयीसन पंधरा हजार रुप्यानी देणगी दिन्ही. हायी शाय दखीसन इंदुरना महाराज तुकोजीराव होळकर येस्नी हरिजन पोर-पोरीस्ना करता फुकट वसतीगृह इंदुरले चालु कये व्हत.

               बडोदा, अमरेली, पाटण नी नवसारीना बोर्डिंगमजारला हरिजन नी आदिवासी पोरीस्ले शिवणकाम नी सयपाक शिकाडानी सोय कयी. त्या बोर्डिंगमजारला एक सतरा वरीस्नीअनाथ पोरन लगीन उच्चीजातना पोय्राना संगे तेस्ना मर्जीनुसार लायी दिन्ह.. दरबारकडथायीन नवरीले स्त्रीधन म्हनीसन रोकडा रक्कम दिन्ही. कारण आर्थिकबाजु मजबूत राहिनी ते कर्मठ लोक जास्ती तरास देतस नही.

*क्रमशः*

*ता. क.* - *६ फेब्रुवारीपासून हायी लेखमाला चालु करेल शे, आज ५० सावा भाग लिखा. हायी लिखाणामांगे फक्त आप्ला बापजादास्ना इतिहास जित्ता ठेवानी तयमय शे, "डाॅ बाबासाहेब बोलणा व्हतात, जो आप्ला इतिहास इसरस तो कव्हयच आप्ला इतिहास घडावु शकस नही... कोण वाचस नही वाचस, कोणी प्रतिसाद, प्रतिक्रिया देस नही देस, तेनी माल्हे फिकीर नही, मी मन्हा सोताना गाजावाजा करता कोणतच काम करत नही... येन्हामव्हरेबी करणार नही... मन्हा खान्देश भविष्यमजार सोनाना व्हवो हायीज आमना करस नी, आजना हाऊ ५० सावा भाग मा आदरणीय बापूसाहेब हटकर मन्हा बठ्ठा सहकारी, नी वाचक मंडयीले, श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्ले मानपान ना मुजरा करीसन अर्पण करस*

(हायी लेखमाला मा आदरणीय निंबाजीराव पवार येस्नी लिखेल जेव्हा गुराखी राजा होतो ह्या मजारला पुस्तक ना संदर्भ लिसन लिखेल शे)

सुरेश पाटील ९००४९३२६२६

श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्ना राज्यामा - व्यायाम - आरोग्य - अश्र्वारोहण-शिकार* *भाग - ४९*

 *श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्ना राज्यामा - व्यायाम - आरोग्य - अश्र्वारोहण-शिकार*

*भाग - ४९*

             घोडावर बसण, शिकार करण, नेम मारण, नी बाकीना बठ्ठा लष्करी खेय खेळणे येन्हामा मियेल प्राविण्यना बारामा बडोदाना सेनापती जनरल नानासाहेब शिंदे येस्नी लिखी ठेल शे "१९८७ ना सुमारले मी महाराजस्ना ए. डी. सी. व्हतु. बडोदाना आंगेपांगे महाराज पंधरा वीस कोस मजल मारीसन येत. नी येव्हावर निस्तायपणामा पुस्तक वाचाले बशेत. एखादा प्रांत नी परिस्थिती दखाकरता त्या जव्हय जायेत तव्हय सकाय संध्याकायले घोडावर बशीसन आंगेपांगेना खेडास्मा त्या सोता भेट देत. असा प्रमाणे हरदिन तीस चायीस. कोसना चक्कर व्हये. प्रांतमजारला आम्मल, पोलीस अधिकारी,, नायब सुभेदारस्नी महाराजस्ना संगे घोडावर दौड करेत तव्हय तेस्नी त्रेधा उडे. काहीस्ले घोडावथायीन खाले उतारावर चालता बी ये नही, बराजण घोडावथायीन खाले पडी जायेत. बठ्ठा मुलकी आम्लदारस्नी प्रांतमजार घोडावर फिराले जोयजे, म्हनीसन महाराजस्नी आम्लदारस्ले घोडावर बसानी परीक्षा आवश्यक ठेल व्हती.

           १९०४ सालले महाराज पयलासावा व्दारकाले जायेल व्हतात. सरसुभा समर्थ बंदोबस्त करता तेस्ना संगे व्हतात. बडोदा राज्यानी नी जामनगरनी शीव मियस तठे महाराज धाकल्ला वाळवंट दखाले ग्यात. संगे ए. डी. सी. म्हणीसन मी व्हतु. काम उरकावर महाराज घोडावर निंघनात. त्या येले. समर्थस्नी इनंती कयी की, दिनमाव्हतनी ये व्हयेल शे5, तेन्हामुये टांगाम्हायीन जायेल बर. महाराज बोलणात, "समर्थ माल्हे जराशी जास्ती मेहनत पाहिजे येन्हा करता मी घोडावर येस, तुम्ही या टांगा मा. समर्थस्ना नाईलाज झाया. महाराजस्ले व्दारकाले भिडाले रात व्हणार व्हती. म्हणीसन टांगाम्हायीन वापस जातांना समर्थस्नी रस्तावरला बठ्ठा गावना पाटीलस्ले गावना शिववरा मशाली चेटाळीसन लोकस्ले हाजीर राव्हान सांगेल व्हत. महाराजस्ना संगे ए. डी. सी म्हनीसन मी, चाबुकस्वार अमीर अली नी रस्ता दखाकरता एक पोलीसस्वार व्हतात. पोलीसस्वारले रस्तानी माहिती नही व्हती. तेन्हामुये रस्ता चुकना. हायी महाराजस्ना ध्यानमा येताच नीट दिशा ध्यानमा ठिसन आम्ही चक्कर मारीसन वापस पयला रस्तावर वुनुत. तेवढामा रात व्हयेल व्हती,तरी बी आम्ही घोडास्ले दामटीसन चालत राह्रन्हुत. एक गावना जोये येव्हावर आम्ले मशालीस्न उजाये दिसन, ते दखीसन बठ्ठास्ले बर वाटण. 'हायी समर्थ नी समयसूचकता' आस महाराज बोलणात. चाबुकस्वार नी पोलीस येस्ना हातमा दोन मशाली दिसन आम्ही मव्हरे निंघणुत. येन्हापरमाने कितला तरी गावस्मायीन आम्ही नया मशाली लीसन, नी जुन्या तठे फेकीसन मव्हरे निंघणुत. आखीरकार दहाना सुमारले आम्ही व्दारकाले भिडणुत. समर्थ बंगलाना दारनवर महाराजस्नी वाट दखत उभा व्हतात. तेस्ले दखताच महाराज बोलणात, "समर्थ, आम्हना हट्ट न प्रायश्चित्त आम्ले मियन, तरी बी तुम्हण्या मशालीन्या बारामा समयसूचकताना. बारामा तुम्हले शाबासकी देन्हीच पडीन," घोडावथायीन उतरनात तव्हय मन्हाकडे वाकिसन त्या बोलणात, "Samarth is a man of resourcec." (समर्थ मोठा कल्पक शेत)

                महाराजस्ले नामी घोडा पायाना शोक व्हता. तेस्ले घोडास्ना नामी पारखी व्हतात. 'परीरुप' नावना निय्या रंगना अरबी घोडा तेस्ना जवानीमा आवडता व्हता. 'दमदम' नावना अरबी सुरंग गयराच देखणा व्हता लष्करी खेयस्मा नी डुकरस्नी शिकार मजार ह्या घोडानी बराबरी दुसरा कोणताच घोडा करे नही. मतीन नी मुबीन ह्या घोडा गयरा चपय नी दमदार व्हतात, प्रांतमा फिराणी कामगिरी महाराज ह्या घोडास्वर करेत. खोडास्न खाद्य, तेस्न्या खोडीना नी आखो बाकीन्या गेष्टीस्ना अभ्यास जोगळेकरस्ना ग्रंथस्मायीन महाराजस्नी करेल व्हता. तेन्हापरमाणे घोडान खोगीर, तेस्ना तबेला येन्हा बारामा माहिती त्याच ग्रंथस्मायीन करी लेल व्हती.

               १९२४ फायीन संधीवादना तरासमुये महाराजस्नी घोडावर बसण कमी कय. महाराज बडोदाले ह्रायन्हात की, रोज रामपायटम्हा ठरेल रायडींग रुटनी घोडावर फिराले जायेत. त्यायेले सुन्नाट जनावर, नहीते कुत्ला रस्तावर येणार नहीत तेन्ही कायजी पोलीस अधिकारी डोयामा तेल घालीसन करेत तेन्हामुये आपघात नी भिती नही ह्राहे.

             लष्करी खेयस्मा महाराज हर वरीस्ले भाग लेत. भरधाव घोडावर बशीसन भालावरी मेखा लेन, कड्या लेण, तलवार वरी डोक उडावान नी आखो बाकीना खेयस्मा महाराज सोता हुयीसन भाग लेत. एकसावा खेय मजार मेखा लेव्हान काम सरावर महाराजस्नी जमिनवर लिंबु ठेवान सांग, कोणताच आधिकारीले भालावरी लिंबु उखलका उन्हा नही, लगेच महाराज सोता दमदम घोडावर स्वार व्हयन्हात आणि पयला धावमजारच. भालावरी लिंबु उचला. बठ्ठा लोक आचंबा करेत नी टाटा टीपीसन महाराजस्न कवतीक कये

            डुकरस्नी शिकार नी आवड महाराजस्ले जोधपुरना प्रतापसिंह महाराजस्नी लायी. उत्राण व्हवावर मही नदीना काठवर राखेल जंगलमजार डुकरस्नी शिकारना कार्यक्रम व्हये ह्या जंगल मजार बंदुक वरी शिकार कराले मनाई व्हती. तठे डुकरस्नी शिकार घोडावर बशीसन बलम (भाला) वरी करेत श्रीमंत खाशास्ना शिवाय बाकीनास्ले तठे बंदी व्हती. युवराज फत्तेसिंहराव ह्या तेस्नी जवानी मजार निष्णात घोडास्वर व्हतात. डुकरस्नी शिकार मजार बाप आंडोरस्न्या न्याय्रा न्याय्रा पार्ट्या व्हयेत. दुपारले शिकार करीसन येव्हावर महाराजस्ना संगे पंगतन जेवण व्हये आखरी दिन नदी मजार शोभान दारुकाम करेत. आसा शिकारना हाप्ता आनंदमा पार पडे.

            वाघ, सिंव्व, गेंडा असा मोठमोठा हिंस्र जनावरस्नी गयरा सावा महाराजस्नी करेल व्हती. बराज सावा पायदय. जमिनवरथायीन बी मोठा मोठा वाघ तेस्नी मारेल व्हतात. एक सावा सोनगड ना जंगल मजार एक पटाईत वाघ नी शिकार कराले महाराज जायेल व्हतात. तो पटाईत वाघ ज्या जंगलमा व्हता त्या जंगलमा मचाण बांधासारख झाड नही व्हत. म्हणीसन उच्च वाढेल गवतम्हायीन पायपाये चालत वाघ ना तपास चालू व्हता. वाघले बाहेर काढा करता हाकाय्रा चालु व्हत्यात. महाराजस्ले लागीसन पंचवीस तीस फुटवर तो वाघ दिसना. तेन्ही तोंड फिरायीसन महाराजस्ना कडे एकसावा दख. तेवढाम्हा तेस्नी चपळाईमजार बंदुक ना चाप ताना, गुयी बरोबर वाघना दोन्ही डोयास्ना मजार कपायले लागणी. डरकायी. फोडततच तो खाले कोसना नी लगेच खलास व्हयी ग्या. तो नेम जर चुकी जाता ते गयरा बाका परसंग घडता धैर्य, प्रसंगावधान नी चपळाईमुयेच त्या ह्या प्रसंगमा वाचनात. फक्त दैवानी नही, शारिरीक सुदृढता, चिकाटी, धैर्य आणि ह्या बठ्ठास्ना संयम जेन्हाकडे शे, तेन्हीज शिकारना मर्दानी खेय खेवान. जवानीना वयमजारच नामी शिकारी व्हयेल महाराजसन निसर्गाना संगे नात जुडेल व्हत. पण जस तेस्न नयतरपन कमी व्हत गय तशी तेस्नी शिकारनी हौस कमी व्हत गयी. तेस्ना इचारी मनले वाटाले लागण की, येन्हामजार शोर्यपेक्षा क्रोयच जास्ती शे.

            नित्तेनेमना खेय, व्यायाम, मजार मजार शिकार येन्हामुये महाराजस्मा खिलाडू वृत्ती पयदा व्हयेल व्हती खेय नी शिकार येन्हामुये राज्यकारभारना माणसिक ताण कमी हुयीसन परिवारन दुःख सहीन करान अलौकिक सामर्थ्य तेस्ना मजार पयदा व्हयेल व्हत.

*क्रमशः*

(हायी लेखमाला मा आदरणीय निंबाजीराव पवार येस्नी लिखेल जेव्हा गुराखी राजा होतो ह्या मजारला पुस्तक ना संदर्भ लिसन लिखेल शे)

सुरेश पाटील ९००४९३२६२६

श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्ना राज्यामा - व्यायाम - आरोग्य - अश्र्वारोहण-शिकार* *भाग - ४८*

 , श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्ना राज्यामा - व्यायाम - आरोग्य - अश्र्वारोहण-शिकार*

*भाग - ४८*

                'नवसारी मजार राजरत्न देसाई येस्नी आरोग्यप्रदर्शन भरायेल व्हत. उद्घाटन ना करता श्रीमंत सयाजीराव महाराज येल व्हतात रेल्वाई स्टेशन पासुन ते सभास्थानलगुन महाराजस्ले सोनाना रथम्हायीन मिरवणूक करिसन आण व्हत. त्यायेले पिरीममा महाराजास्वर रुप्याना फुल उधळा व्हतात. उद्घाटनना समारोप करतांना महाराज बोलणात, "आरोग्यसंपन्नका हायी तुम्ही तुम्हण पवथीर कर्तव्य समजाले जोयजे. त्यामुये तुम्हणा परिवारन सुख साधायीन  नी तुम्हणा दुसरावर भार पडणार नही ज्या माता राष्ट्राना बालकस्ले जन्म देतीस,तेस्ना बालक आरोग्यवान आणि जोमदार व्हतीन आशी करी देव्हान आप्ला सर्वास्ना पवथीर धर्म शे. ज्या सयरमा लोकस्नी आरोग्याना इसर पडेल दिसीन त्या सयरना कव्हयबी इकास व्हणार नही. आणि तेस्ना इकासना दिन बी उगाव नही. 

                १९०६ ले कलकत्ता मजार काॅंग्रेस अधिवेशन भरेल व्हत. त्या निमित्तानी तठे औद्योगिक प्रदर्शन भरेल व्हत. तठेच खेयस्नबी प्रदर्शन आयोजित करेल व्हत. तेन्हाकरता हिंदुस्थान मजारला ६४ आखाडा येल व्हतात. जपान, फ्रान्स, इंग्लंड नी अमेरिकाना बी नामचीन खेडाळु येल व्हतात. त्यायेले बडोदाना खेळाडुस्नी कौशल्यान लायक खेय करीसन दाखाडात नी सर्वास्नी तेस्न कवतीक कये. कार्यक्रमना आखीरले तेस्नी एक संघगाण म्हण. तेन्हा शेवट आसा व्हता. 

बडोदा धन्य है तुझको /जहाॅं व्यायामकी महिमा //

श्री महाराज के व्दारा /प्रजाने गावो दुनियामे//

ह्या कार्यक्रम ना आध्यक्ष सोता महाराज व्हतात. तेस्ले आप्ला लोकस्ना बारामा धन्यता वाटणी. 

        मुंबईनी "बाॅम्बे सॅनिटरी असोसिएशन" ह्या संस्थाना व्याख्यान मालामा त्या तयमय करीसन बोलणात, "शरिरना इकासनाशिवाष निव्वय मन ना इकास माणुस्ना नैतिक सामर्थ्याले विघातक ठरस. आरोग्याना सोयना बारामा जितला जास्तीतजास्त इकास व्हयीन तितल माणुस्न आयुष्य वाढाले फायदान व्हयीन.

            बडोदामजार धाकल्ल्या मोठल्ल्या व्यायामपिरीमले महाराजस्नी चालना दिसन वातावरण कस पयदा कर येन्हा बारामा कविवर्य प्राचार्य हसित बुच लिखतस, "श्रीमंत सयाजीराव महाराज व्यायामनी नियतकडे गयराच आस्थानी ध्यान देत. कारण परवान सुसंस्कृत, नितीवान, आरोग्यवान व्हवाले पाहिजे आस तेस्ले वाटे. खेळाडू, कसरतपटु ह्या देशना आधारस्तंभ शेत. खेळाडूपणामुये निर्भयता, काटकपना आसा गुण आंग मा भिनतस. बाया बी त्या कायमा व्यायाम क्षेत्रामजार मव्हरे येव्हाना करता आयकोया करेत. बडोदाना व्यायामशायस्मा तरणा जुवान ते दिसतच, पण धल्ला धुल्ला बी उत्साह मजार व्यायाम करतांना दिसतस. समाज मजार बी आते व्यायाम प्रेमीस्न मनमोक्या मनथुन कवतीक होये. काय सांगु, त्या कायना जमानाच काही न्यारा व्हता. खेय, कला, व्यायाम, समाज जागृती येस्ना जसा काही महापूर येल व्हता. तेन्ही महती आजनी येल ले सांगो तरी कस? जुम्मादादा व्यायामशायमा खेय, व्यायाम, झेपान येन्हा संगे हाड बसाडाना दवाखाना, तेन्हा करता लागणारा औसद, तेल, मलम तयार कराकरता रसायनशास्त्र हायी ते व्हतच. पण शरीर विकासनासंगे मानसिक इकास घडाले जोयजे म्हणीसन नामी वाचनालय बी व्हत. आणि मोठ्ठला लोकस्ना व्याख्यान बी भरायेत. आसा परकारे न्यारा न्यारा अंगथाइन आशी उपयोगी व्यायामशाया भारत मजार दुसरी नही शे आस माल्हे वाटस. आशी बडोदानी व्यायामक्षेत्रमजारली ख्याती उदंड शे. येस्न बठ्ठ प्रेरणास्थान, स्फूर्तीस्थान नी आश्रयस्थान श्रीमंत महाराज सयाजीराव गायकवाड शेत. "

         सर्वसामान्य लोकस्ले व्यायामनी गोडी लागाले जोयजे, आरोग्यानी महती कयावी, येन्हा करता महाराज राज्यामा आरोग्य प्रदर्शन भरायेत. मातास्न आरोग्य हायीच राष्ट्रान खर धन शे आस तेस्ले वाटे. त्या सदानकदा म्हणेत," बायास्ले शारिरीक कसरतनी गयरी गरज सशल शे निरक संतान व्हवा करता बाया बी निरक राहण गरन शे. पोरीस्नी शारिरीक सोय व्हावी म्हणीसन, कन्या आरोग्य मंदिर, नी स्थापना कयी. तेन्ह बठ्ठ श्रेय रावसाहेब दिघे आणि माणिकराव येस्लेच जास. सौ. मनोरमाबाई दिघे नी श्रीमती नजरबी शेख येस्नबी तेस्ले नामी साहाय्य मियेल व्हत. बाकी ना कायमा तेस्नी कन्या सुमती दिघे आणि वसुमती दिघे येस्नी मदत मियनी. तेस्न लगीन व्हवालगुन गयरी मदत कयी.

        आबासाहेब मुजूमदार येस्नी पन्नास वरीस पासुन चालायेल'व्यामाम मासिक' आज बी आप्ली परंपरा टीकाळीसन शे. 'व्यायाम ज्ञानकोश' आबासाहेब येस्नी तयार कया. नी तो मोलना शे. महाराजस्ना प्रोत्साहनमुये दरवरीस्ले जागोजागी बालमहोत्सव भरायेत. मातास्नी कस राव्हान, आप्ला बालकस्न संगोपन कस करान हाऊच उद्देश ह्या बालमहोत्सव ना व्हता.' महाराणी मॅटर्निटी लीग' हायी संस्था बायीस्ना बायतपनले मदत करे, तसच औसद, सकस आण, तेस्ना आरोग्य येस्नी कायजी ले. येन्हाशिवाय स्वच्छता नी आरोग्य येस्ना संबंध आडानी बायीस्ना मनवर उसकावाना करता मजार मजार व्याख्यान भरायेत. आसामुये व्यायाम नी आरोग्यनी आवड पयदा कयामुये परवान पिरीम लाभामुये महाराजस्नीया गाजावाजा परका राज्यामा बी दिशी ये.

             आज सुध्दा पयला सारखच बडोदा मजार व्यायामक्षेत्रमजारली परंपरा जतन कराना प्रयत्न चालु शे. माणिकरावस्नी परंपरा मव्हरे चालु ठेवाण बडोदाना वसंतराव कप्तान, लोणावळाना कैवल्यधामना स्वामी कुवलयानंद, नाशिकना यशवंत व्यायाम मंदिर ना महाबळ गुरुजी, अमरावतीना हनुमान व्यायामशायना अंबादास वैद्य नी अनंतराव वैद्य, दादरना समर्थ व्यायाममंदिरना श्री काळे येस्ना सारखाच बाकीना निष्ठावंतस्नी व्यायामपरसारन काम भारतभर कये. तेन्हा मजारल्या महत्वान्या व्यायाम शाया मव्हरल्या शेत. - शिवाजी मराठा सोसायटी पुणे, सिद्धनाथ आरोग्यवर्धन मंडळ म्हसवड, राष्ट्रीय शाया अंधेरी मुंबई, श्रीरामदास तालीमखाना नंदुरबार, मराठा बोर्डिंग ग्वाल्हेर, नॅशनल हायस्कूल सुरत, गुरुकुल महाविद्यालय वृंदावन, सार्वजनिक व्यायामशाया अम्मयनेर, मारवाडी हायस्कूल वर्धा, तसच धुये, शहादा, पालनपुर नी आखो. माणिकरावस्नी पाश्चात्य व्यायाम प्रकारनी जोड दिसन भारतीय व्यायामपध्दतना इकास कया.

*क्रमशः*

(हायी लेखमाला मा आदरणीय निंबाजीराव पवार येस्नी लिखेल जेव्हा गुराखी राजा होतो ह्या मजारला पुस्तक ना संदर्भ लिसन लिखेल शे)

सुरेश पाटील ९००४९३२६२६

श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्ना राज्यामा - व्यायाम - आरोग्य - अश्र्वारोहण-शिकार* *भाग - ४७*

 *श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्ना राज्यामा - व्यायाम - आरोग्य - अश्र्वारोहण-शिकार*

*भाग - ४७*

               आप्ला बापजादास्नी रणमयदानवर वापरेल शस्त्रास्न संकलन करीसन तेस्नी आकर्षक पध्दतमा मांडणी करीसन शस्त्रागार तयार करान आस महाराजस्नी ठराव. माणिकरावस्ना मार्गदर्शनखाल दौलतराव इंगळे येस्नी मदतलीसन जुम्मादादा व्यायामशायमजारल्या उमा सभागृहमा न्यारा न्यारा प्रकारना शस्त्र मांडीसन ठेवात. नया तरणा जुवानस्नी पिढीले ह्या शस्त्र दखतांना वाडवडीलस्न्या स्मृती जागे व्हतीन तेस्ले पराक्रम नी स्फूर्ती मियीन, असा महाराजस्ना हेतु व्हता. सध्या हायी शस्त्रागार लक्ष्मीविलास पॅलेस मजार शे तेन्ह नाव प्रतापशस्त्रागार आस ठेल शे.या शस्त्रागार मजार छत्रपती शिवाजी महाराज येस्नी तलवार, तसच अकबर, जहांगीर, औरंगजेब, राजा मानसिंग, राणा प्रताप, बाजीप्रभू देशपांडे येस्न्या तलवारी नी दांडपट्टा शेत. इराणना शाहना जंबिया, रामदासस्नी गुप्ती, टिपु सुलतान ना वाघ नख आणि ८०० वरीस पयला जुना घडावन ना आखो हत्यार नी चिलखत तेस्ना कायनुसार काचनी कपाट मजार नामी पध्दतमा मांडी ठेल शे ८०० वरीस पयले हिंदुस्थानमा तयार व्हयेल एक तलवार, जिन्हावर भलत नामी कोरीव काम करेल शे नी तिन्ह म्यान चामडी शे, ते चामड भारत मजारच कमायेल शे. ५०० वरीस पयले नेपाळ मजार तयार व्हयेल खड्गे, जोधपुरना राजाना खांडा (शस्त्र), राणा प्रताप येस्ना येना भाला, पृथ्वीराज चव्हाण येस्ना धाकलपनन चांदिन धनुष्य, शाहू महाराज येस्नी सांग नी मराठाशाहीमजारली मोठ्ठल्या गुप्त्या शेत. छत्रपती शिवाजी महाराज येस्ले पोर्तुगीज लोकस्नी तीन तलवारी देल व्हत्यात. तेन्हापयकी एक सातारा ना किल्लामा शे. दुसरी लंडन ना वस्तुसंग्रहालयमा शे, नी तिसरी बडोदामा प्रतापशस्त्रागार मजार शे. तिन्हीसवर पोर्तुगीज भाषाना अक्षर सारखाच शेत. ह्या तलवारी गयय्रा मोठ्या शेत तेस्ना वापर बहुतेक घोडासवर करेत. शिवरायास्नी भवानी तलवार ह्या तिन्हीस्मायीन कोणती शे ते सांगण कठीण शे. राणा प्रताप येस्नी गयरी जालीम इषारी जिन्हावरी माणुस्ले  जखम व्हयनी ते बरी व्हयेज नही नी देड इंच लोखंड कापणारी तलवार आठे शे. आप्ला चेतक घोडा समरणांगणवर पडना तव्हय राणा प्रताप येस्नी तेन्ही याद म्हणीसन रिकीबमजारल सोन पगाळीसन घोडाना तोंडना आकार ह्या तलवारनी मूठले देल शे. दमास्कन पोलाद वापरीसन तयार करेल टिपु सुलतान नी तलवार आठे शे. छत्रपती शिवाजी महाराज येस्नी अर्गजनी मायबी आठे शे.

              पयले उमा सभागृहमा हायी शस्त्रागार व्हत तव्हय लाॅर्ड मिंटो येस्नी भेट देल व्हती. महाराज बी संगे व्हतात मिंटोले हायी शस्त्रागार गयर आवडन. माणिकरावस्ले त्या बोलणात, "हायी शस्त्रागार इकत देतस का? ह्या शस्त्र लंडनना वस्तुसंग्रहालयमा आम्ही ठेवसुत," ह्या शस्त्र मी बापजन्मी बी इकाव नही. हायी आम्हणा देशन भुषण शे, माणिकराव निग्रहकरीसन बोलणात

      "पण तुम्ही त्या ठेवश्यात कसा? इतला बहुमोल शस्त्र ठेवाले तुम्हले नामी जागा कोठे शे?, "

    सामने उभा राहेल महाराजस्ना कडे बोट करीसन माणिकराव बोलणात," जागा चांगली नही शे ते महाराज आम्ले चांगली जागा देतीन. तेस्नी प्रेरणा लिसन आम्ही ह्या शस्त्र जमा करान काम चालु करेल शे. काहीबी झाय तरी ह्या शस्त्र मी इकाव नही, "मिंटोबी खरा देशभक्त व्हता, म्हणीसन तो माणिकरावना उत्तरवर खुष व्हयना. आणि तेन्ही सोनानी मूठ नी नामी कोरीव काम करेल तलवार माणिकरावस्ले बक्षीस दिन्ही. लगेच काही दिनमाज महाराजस्नी माणिकराव येस्नी इच्छा प्रमाणे राजवाडा मजारच शस्त्रागार तयार कये. तेज ते प्रतापशस्त्रागार. आस परमाने भारत मजार हायी एकच उत्कृष्ट शस्त्रागार शे आस म्हणतस.

     महाराणी चिमनाबाईसाहेबस्ले महाराजास्ना सहवासमुये व्यायामनी गोडी लागनी. त्या रामपायटा मजार उठीसन आंग धुयीसन ७ वाजता लगुन व्यायाम करेत. नी मंग तासभर फिराले जायेत. दिनमाव्हतले ५ वाजनात की त्या टेनिस खेवाले जायेत. टेनिस खेवाले येल मंडयी सेवटलगुन तेस्ना संगे टिके नहीत. तेस्नी आपल्या दासीस्ले प्रो. माणिकराव येस्ना कडथाइन मालीश करान सिक्सन दिन्ह. त्या दासीस्ना कडथाईन त्या मालीश करी लेत. तेस्ले घोडावर बसानी आवड धाकलपनफायीन व्हती. पडदा पध्दत ना इरुध्द राव्हामुये ह्या गोष्टीसवर तेस्नावर टीका व्हये. पण महाराज आणि महाराणी येस्नी त्या गोष्टीसवर आजिबात ध्यान दिन्ही नही. येन्हा उलट आप्ला माणस्ले व्यायाम नी गोडी लागावी म्हनीसन आट्यापाट्याना सामना राजमहाल मजार त्या आयोजित करेत. तसच सरदार, मानकरी येस्ना करता कुस्त्यास्नी दंगल राजमहाल मजार ठेत. दंगल मजार त्या सोता भाग लेत तेन्हामुये तेस्ना मजार खिलाडूवृत्ती पयदा व्हयीसन आपसमजारला तणाव नहीते दुरावा कमी व्हये. महाराजस्ना आंडोर, नातू येस्ले बी टेनिस, क्रिकेट नी पोलोसारखा मयदानी खेयस्मा प्राविण्य दाखाडीसन नामी किर्ती संपादन करेल व्हती

*क्रमशः*

(हायी लेखमाला मा आदरणीय निंबाजीराव पवार येस्नी लिखेल जेव्हा गुराखी राजा होतो ह्या मजारला पुस्तक ना संदर्भ लिसन लिखेल शे))

सुरेश पाटील ९००४९३२६२६

श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्ना राज्यामा - व्यायाम - आरोग्य - अश्र्वारोहण-शिकार

 *श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्ना राज्यामा - व्यायाम - आरोग्य - अश्र्वारोहण-शिकार*

*भाग - ४६*

                  दादास्ना आदर्श सामने ठीसन माणिकरावबी जनमभर ब्रम्हचारी ह्राहिन्हात नी व्यायाम क्षेत्रामा मोलन कार्य करीसन उदंड किर्ती मिळायी. हाडवैद म्हनीसन माणिकराव येस्नी दादास्ना वारसा चालायीसन गयरा लोकस्ले दुखम्हायीन मुक्ती दिन्ही. त्याकायले लोकस्ना आसा गैरसमज व्हता की, आखाडामा जायीसन व्यायाम नी कुस्ती करणारा लोक दादागिरी करतस. हाऊ गैरसमज घालीसन शिखेलसवरेलस्ना इचारमा आखाडाना बारामा आप्ला पणा पयदा कया. तव्हयपासुन आखाडा एक सांस्कृतिक केंद्र बनी गये.

                   शायस्मायीन नी व्यायामशायस्मायीन फडास्वर शिस्त पायाना नियम लिखात. बोध लेवान्या म्हणी आणि नकाशा लावात. गणेशउत्सव नी छत्रपती शिवाजीमहाराजस्ना उत्सव सुरु कयात. हर गुरुवारले शायस्ना गिता वाचन, मन ना श्र्लोक, मारुती स्तोत्र नी व्यायामना बारामजारला सामुहिकरित्या म्हणाये. तेन्हा मजारल एक गाण मव्हरे देल शे.

राष्ट्रास रक्षणाला /व्यायाम मंत्र घ्यावा //

जरी शक्ती नाही देही /तरी काय कार्य होई? //

कर्तव्य कार्य करण्या /व्यायाम मंत्र घ्यावा//

शक्ती जरी शरीरी /मन होत कार्यकारी //

शक्तीस वृध्दी देण्या /व्यायाम मंत्र घ्यावा //

शांती मनास लाभे/देहास सौख्य लाभे//

कार्यास सक्त होण्या /व्यायाम मंत्र घ्यावा //

        फॅशनमुये नहीते गुलामी वृत्तीमा परकियस्न्या खेयस्नाकडे  आकर्षित नही व्हता आपीन नामी व्यायामपरकार टिकाळाकरता तरणा जुवानस्ले तेस्नी शिकवण दिन्ही. कवायतना नी सैनिकी संचलनना हुकुम हिंदी भाषामा करी ल्या आस माणिकरावस्ले महाराजस्नी सांग. तसच गयरा परिश्रम करीसन इंग्रजीमा ज्या हुकुम व्हतात तेस्ले हिंदीमा सारखा शबद तेस्नी तयार कयात. हिंदी हुकमस्मा कितला जोरकसपणा ह्रास आस महाराजस्ले नी इंग्रज लष्करी अधिकारीस्ले आप्ला पहाडी आवाजमा सैनिकस्न संचलन करीसन माणिकरावस्नी दाखाडी दिन्ह. स्वातंत्र मियावर त्याच हिंदी हुकुम हिंदुस्थानना लष्कर मजार रुढ झायात.

               महाराज आमेरीकाले ग्यात तव्हय, न्यूयॉर्कमा महाराजस्ले आमेरीकाना लष्करकडथाईन सन्मान म्हनीसन मानवंदना दिन्ही. त्यायेले तेस्ना संगे त्या इभागना गव्हर्नर व्हतात. त्यायेन्ह्या यादना बारामा महाराज लिखतस,'पाश्चिमात्य राष्ट्राना त्या गयरमोठ मयदानवर गोरा फलटण कडथाईन मानवंदना लिन्ही असता मी गयरा भारायी गवु. त्या लष्करी अधिकारीस्ना हुकुम आयकुउन्हात तव्हय माल्हे माणिकरावस्ना पहाडी आवीजनी याद उन्ही. गोरी फलटण दकीसन मन्हा डोयास्ना सामने हिंदुस्थानना भावी जवानस्न्या फलटणी दिसाले लागण्यात. आणि आसबी वाटन की, आप्ल राष्ट्र बलवान व्हवा करता तरणा जुवानस्नी बलोपासना कराले जोयजे. 

               आप्ला राज्यामा माणिकराव हाऊ एक शुर वीररत्न शे येन्हा बारामा महाराजस्ले  मनमनमा आभिमान वाटे. त्या सोता मजार मजारमा जुम्मादादा व्यायामशायले भेट करेत. आडनड नी चवकसी करीसन मदत करेत. तसच व्यायाम ना काही परकार तेस्नी माणिकराव येस्ना कडथाइन शिकी लिन्हात. जंबियानी कुस्ती नी फिरंग हायी कठीण इद्या त्या तठेच. शिकणात. माणिकराव ह्या महाराजस्ना जिवलग मयतर व्हतात. तेस्ना मार्फत स्वातंत्र क्रातिकारकास्ना संगे महाराजस्ना संबंध व्हतात. 

            एक दिन रामपायटामा माणिकराव टांगावर राजमहाल ना रस्ताकडे लालबागना नजीक जायी ह्रायंन्तात तव्हय सामनेथाइन महाराज फिरीसन पाये चालत येतांना दिसनात. टांगाना खाले उतरीसन तेस्नी महाराजस्ले मुजरा कया तव्हय महाराज बोलणात, "माणिकराव काही खास काम नही व्हवाव ते चला संगे, आपीन बोलत जाऊत, पॅलेस मजार जाव्हा वर तेस्न बोलण चालु व्हत तव्हय एक आमेरिकन माणुस भेटाले उन्हा. बोलान ओघमजार तो आमेरीकन माणुस्नी इचार, आप्ला राज्यकारभारले मियणार यश न कोणत कारण शे? माणिकरावस्ना कडे बोट करीसन बोलणात, " आसा निष्ठा वान आणि कर्तबगार लोक मन्हा काम मा मदत करतस. आसा कर्तबगार माणस मन्हा राज्यामा शेत, हायीच आम्हणी खरी ताकद शे. तेस्ना हातमा आम्न यश शे. आम्हना कार्यकुशल आधिकारी माणिकरावस्ना क्रिडांगणवरच तयार व्हयेल शेत. आम्हना माणिकराव म्हणजे तयपती तलवार शे. 

          महाराज उतरता वयमा पाये पाये फिराना व्यायाम करेत. दिवमा दोन तास पाये पाये फिराले जाव्हा शिवाय तेस्न मन लागे नही. महाबळेश्वर, उटी, नहीते परदेशना रम्यस्थयवर कोठे बी ह्रायन्हात नहीते बोटवर ह्राहेत, तरी बी आप्ला चालाना व्यायाम नित्यनेमनी चालु ठेत. पाये पाये फिराणा व्यायामले त्या धर्म म्हणेत. नादारी नंतर सत्ता नी संपत्ती गयरा धाकल वयमा मियन तरी आखीरलगुन निर्व्यसनी राहिन्हात हायी खास गोट शे. 

*क्रमशः*

(हायी लेखमाला मा आदरणीय निंबाजीराव पवार येस्नी लिखेल जेव्हा गुराखी राजा होतो ह्या मजारला पुस्तक ना संदर्भ लिसन लिखेल शे) 

सुरेश पाटील ९००४९३२६२६

श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्ना राज्यामा-व्यायाम - आरोग्य - अश्र्वारोहण-शिकार* *भाग ४५*

 *श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड येस्ना राज्यामा-व्यायाम - आरोग्य - अश्र्वारोहण-शिकार*

*भाग ४५*

              जुम्मादादा ह्या व्यायामक्षेत्रमजारला महान आदरणीय गृहस्थ बडोदान भुषण व्हतात. दादा बम्ह्रचारी व्हतात. बडोदा मजार तेस्नी गयय्रा व्यायाम शाळा काढ्यात बडोदामजारला पहिलवान मंडयीले शिस्त नी आदर्श परंपरा तेस्नी पयदा करी. दादास्नी पहिलवानस्ले प्रतिष्ठा नी मानपान प्राप्त करी दिन्हा. त्यायेले लोकस्ना आसा गैरसमज व्हता की, आकाडामा जायीसन व्यायाम नी कुस्ती करणारा लोक उडाणटप्पू ह्रातस हाऊ गैरसमज दुर करीसन शिखेलसवरेलस्ना विचारस्मा क्रांती करीसन तालमीन रुपांतर व्यायामशायना स्वरुपमा कराण कठीण काम रावसाहेब दिघे नी माणिकरावस्ना साहाय्यानी. महाराजस्नी कये. तेस्नी मदतमुये व्यायामले सांघिक स्वरुप दिसन तेन्हा शायना आभ्यासक्रम मजार समावेश करी लिन्हा. शायस्ले जोडीसन आखाडा तयार करीसन पोरस्नाकरता कुस्ती नी कसरतना शिक्षक म्हनीसन जुनाजमानाना नामचीन पहिलवानस्नी नेमणूक कयी. नी तेस्नावर देखरेख करा करता बळवंतराव निंबाळकर येस्नी निरीक्षक म्हनीसन नेमणूक कयी माध्यमिक शायास्मायीन कुस्ती, मल्लखांब, लांब उडी, उच्ची उडी, कवायत आखो बाकीना खेय शिकाडेत. काॅलेज मजार देशी विदेशी ख़ेयस्ना सामना नित्यनेम चालु ह्राहेत. तसच शायास्मायीन बालवीर सिक्सननी सोय करीसन घोडावर बसण, आग मल्हावण, पाणीमा झेपन, संकटमापडेल लोकस्ले मदत करण आखो बाकीना हिकमतना खेय शिकाडीसन तेस्नामा अष्टपैलूपणा आणेत. भानुप्रसाद दवे ह्या बालवीर सिक्सन ना कमिशनर म्हनीसन काम दखेत आबासाहेब मुजुमदार येस्नी भलता नामी असा व्यायामकोश तयार कया. व्यायाम ज्ञानकोशना दहा खंड शेत, नी तेन्हामा देशी विदेशी खेय नी खेळाडू येस्ना चितरंगस्नासंगे फायदानी माहिती देल शे. तेन्हामुये व्यायामक्षेत्रमजारली मोठी कमतरता भरी निंघनी फॅशनमुये नहिते गुलामीवृत्तीमुये परकास्ना खेयस्नाकडे आकर्षित नही व्हता, आप्ला चांगला व्यायामस्ना प्रकार टिकाडानी शिकवण तरणा जुनानस्वले माणिकरावस्नी दिन्ही. १९ २४ साल ले पॅरीसमा ऑलिंपिकनाकरता ज्या खेळाडू जायेल व्हतात, तेस्नामा बडोदाना खेळाडूस्नी आपल्या काठी नी लेक्षिमन्या सांघिक कौशल्यामुये नी कसरतीस्नी सर्वांस्नी ध्यान आप्लाकडे लायी देल व्हती. त्या खेळाडुस्ले जगदुन्याना वृत्तपत्रास्मा गयरी प्रसिद्धी मियनी व्हती. व्यायामक्षेत्रमजारली महान कामगिरीना बारामा माणिकरावस्ले महाराजस्नी राजरत्न हाऊ बहु मानपान ना किताब बहाल कया व्हता.

              जुम्मादादास्न बालपण गयर मोठ रहस्यमय व्हत. तेस्ना जनम जामनगर मजार एक मुसलमान परिवारमा व्हयेल व्हता. जुम्मा पाच वरिस्ना व्हता तव्हय "सुबरात" सण ना दिन तेस्ना जेठा भाऊ फिरोज येस्नासंगे फिराले गयता. सुद नही राहयन्ही, नी त्या दूर भरकटी ग्यात. पेंढारी लोकस्नी तेस्ना आंगवरना डाग (दागिना) दखीसन दोन्हीस्ले भूल दिसन झुयीमा टाकीसन हुटवर बसाडीसन जंगलमा लयीग्यात. तेस्ना आंगवरना डाग काढी लिन्हात तेस्नी जुम्माले त्या दाट जंगलमा सोडी दिन्ह नी फिरोजले तेस्ना संगे लयी ग्यात. जुम्मा रडीरडी आदमला व्हयी ग्या नी झाड खाले जपी ग्या. योगायोगमा बडोदाना बहादुरखाॅं जमादार जोडुदारस्नासंगे चित्ता पकडाले जंगल मजार भवडी ह्रायन्तांत. तेस्ले ते पोरग सापडन. बहादुरखाॅं आनंदराव महाराजस्नी मातोश्री राजमाता येस्ना कडे त्या पोय्रा ले लयी उन्हात, नी बठ्ठा हाकीगत सांगी. राजमातानी त्या पोय्रा ले आप्लाकडे ठीलिन्ह,तेस्नी त्या पेय्रानी बठ्ठी येवस्था बकुळाबाई पिसाळ येस्ना कडे सोपी दिन्ही. तेन्हा काही ठावठिकाणा नही, तालतपास नही, तो जंगलमजार सापडामुये तेन्ह नाव जंगलीराम आस ठेव. तेन्ही कुस्ती, मल्लखांब, झेपन नी घोडावर बसण येन्हा मजार प्रावीण्य मिळाव. तेल्हे लिखता वाचता येव्हाले लागा गये. काही आरत्या, तुकाराम महाराजस्ना आभंग, नी मन ना श्र्लोक तेन्हा तोंडेपाठ झाया. तो मारुती नी उपासना करे नी मारुतीना परमभक्त झायामुये आजन्म ब्रम्हचारी राव्हानी तेन्ही शपथ लिन्ही. व्यायामना परसार करता तेन्ही सोताले झोकी दिन्ह. तेन्हा जेठा भाऊ तेन्हा तालतपास करत बडोदाले उना. आखाडामजारच तेस्नी व्हयख व्हयनी मायले भेटाकरता तो जामनगरले गया. तेन्ही भेटी व्हवामुये मायले गयरा आनंद झाया, नी हार्षवायुना झटका मजार अल्लाले प्यारी व्हयी गयी. त्या नामी हाडवयीद व्हतात. त्या आखाडामाज ह्राहेत पहिलवानस्ले डावपेच शिकाडेत. तेन्हासंगे स्वच्छता, नम्रता, शिस्त नी सेवाभावी निती तेस्नी पयदा करी. माणिकराव ह्या तेस्ना आदर्श चेला व्हतात.

           १८५७ ना स्वातंत्र्ययुद्धाना येले जुम्मादादा ६२ वरिस्ना व्हतात. त्या स्वातंत्र्ययुद्धाना नेतास्ना संगे तेस्ना संबंध व्हतात. त्या नेता वेषांतर करीसन फकिरस्ना नहिते अवलियास्ना रुपलिसन बडोदाले यीसन ह्राहेत. तेस्ना मुक्काम जुम्मादादास्नी व्यायामशायमा ह्राहे. तेस्नी जेवण नी व्यवस्था माणिकराव करेत. ह्या अवलियास्न्या भेटीसमुये पैसा कमी पडे नही. उतारवयमजार आप्ला भार दुसरावर नको म्हनीसन त्या तोफखाना नी रखवाली करेत. महाराजस्नी. तेस्ले मानधन लेवानी सुचना कयी, पण दादा बोलणात, "काम कयाशिवाय पयसा लेनार नही," महाराजस्ना नाईलाज झाया मोठ्ठल्ला मोठ्ठल्ला नामचीन पहिलवानस्लेबी धरडपने कष्टाना दिन येतस, म्हनीसन तेस्ना करता काही योजना करीसन व्यायाम परसारन काम तेस्ना उतारवयमा देव्हो आशी महाराजस्नी कल्पना व्हती. तेन्हा बारामा चर्चा करा करता म्हनीसन जुम्मादादास्ले महाराजस्नी तेस्ना पॅलेसला बलाव्ह. दादा येव्हावर तेस्नासंगे महाराजस्नी महत्वानी बोलणी झायी. गप्पा चालू व्हत्यात, नी हुजय्रानी चांदीना ग्लासमा मसालान दुध पेवाकरता आणीसन दिन दादा जाव्हाले निंघताच महाराजस्नी तेस्ना हातमा च्यारशे रुप्यानी भरेल मलमलनी पिसडी तेस्ना हातमा दिन्ही. दादा मुजरा करीसन निंघनात, वापस जातांना हुजरा भेटनात, दादास्नी पिसडीमा हात घाला, नी जितला नाणा हातमा उनात तितला तेस्ले दिनात. आस वाटत वाटत आखिरशेवट बाहेरना फाटकलगुन उन्हात, नी ती उरेल पिसडी शिपाईस्ना हातमा दिसन फकिरबाबा सारखा बाहेर निंघी ग्यात. राजरत्न माणिकराव दादास्नी कडक शिस्तीमा तयार व्हयेल व्हतात. माणिकरावस्नी प्रमुख आखाडाले'जुम्मादादा व्यायाम मंदीर' आस नाव दिन्ह. आशी गाढ निस्मिम श्रद्धा दादास्ना बारामा माणिकरावस्ले व्हती. माणिकरावस्ले सहज एकसावा एकजण नी इचार, "दादा मुसलमान शेत, तरी बी तुम्हणी तेस्नावर इतली श्रद्धा काबर.?," कव्हय माणिकराव बोलणात, "गुरु शिष्यन नात जातपातनापेक्षा उच्च शे. दादा गयरा उच्च कोटीना पुजनीय व्यक्ती शेत.

*क्रमशः*

      (हायी लेखमाला मा आदरणीय निंबाजीराव पवार येस्नी लिखेल जेव्हा गुराखी राजा होतो ह्या मजारला पुस्तक ना संदर्भ लिसन लिखेल शे)

सुरेश पाटील ९००४९३२६२६